Του Ariel Cohen
Η Τουρκία βρίσκεται στο σταυροδρόμι Ευρώπης, Ρωσίας, Καυκάσου και Μέσης Ανατολής — μια περιοχή με εξαιρετική γεωπολιτική θέση στο ανατολικό ημισφαίριο. Καθώς Ευρώπη και ΗΠΑ επιδιώκουν να μειώσουν την εξάρτησή τους από τους ρωσικούς ενεργειακούς διαδρόμους καθώς και από το ιρανικό πετρέλαιο και φυσικό αέριο, η Άγκυρα κινείται για να εδραιωθεί ως βασικός κόμβος διαμετακόμισης που συνδέει την Ασία με την Ευρώπη. Χωρίς σημαντικά αποθέματα δικά της, η Τουρκία αξιοποιεί τη γεωγραφική της θέση, συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας/Μαύρης Θάλασσας, του Καυκάσου, του Ιράκ, της μεταπολεμικής Συρίας και της πρόσβασης στην Ευρώπη. Ο Ταγίπ Ερντογάν προσπαθεί να ισορροπήσει μεταξύ των συμμάχων του για να επεκτείνει την περιφερειακή επιρροή της χώρας του.
Η κατάρρευση του καθεστώτος Άσαντ στη Συρία από την υποστηριζόμενη από την Τουρκία Hayat Tahrir al Sham, παραφυάδα της Αλ Κάιντα και του ISIS, ο πόλεμος μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας που συνεχίζεται και η κλιμακούμενη ένταση ανάμεσα σε Ιράν, Ισραήλ και ΗΠΑ έχουν αναδιαμορφώσει τις δυναμικές εξουσίας στην περιοχή. Με τη Ρωσία και το Ιράν να έχουν αποδυναμωθεί, η Τουρκία παρεμβαίνει, όχι μόνο ως πολιτικοστρατιωτικός παράγοντας, αλλά και ως εφοδιαστικός κόμβος. Από τις μέχρι στιγμής ανεπιτυχείς προσπάθειες αναβίωσης του πετρελαιαγωγού του Κουρδιστάν έως την εξερεύνηση διαδρομών από το Αζερμπαϊτζάν μέσω της Αρμενίας και το έργο "Development Road" του Ιράκ, η Άγκυρα προωθεί ένα φιλόδοξο σχέδιο σε τρία μέτωπα —τη διαμετακόμιση ενέργειας, τη διπλωματία και τη στρατιωτική επιρροή— για να ενισχύσει τη γεωπολιτική της επιρροή.
Η πτώση του Άσαντ: Μια ιστορική καμπή σε Συρία και Μέση Ανατολή
Κατά τον εμφύλιο πόλεμο της Συρίας, που διήρκεσε μια δεκαετία, περισσότεροι από 600.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν, περίπου 5,4 εκατ. έγιναν πρόσφυγες και σχεδόν 7 εκατ. εκτοπίστηκαν εντός συνόρων. Μετά από δεκαετίες αυταρχισμού, το καθεστώς Άσαντ έπεσε τον Δεκέμβριο του 2024, και η γεωπολιτική ισορροπία στη Μέση Ανατολή ανατράπηκε. Ο Άσαντ είχε τη στήριξη του Ιράν και της Ρωσίας. Με τη Μόσχα να έχει εξαντλήσει τις στρατιωτικές της δυνάμεις στην Ουκρανία και την αεράμυνα του Ιράν να έχει δεχθεί καίρια πλήγματα από το Ισραήλ, αυτές οι δύο περιφερειακές δυνάμεις έχουν χάσει σημαντική επιρροή. Η Ρωσία φαίνεται πως έχει χάσει τον μοναδικό σταθμό ανεφοδιασμού καυσίμων που διέθετε στη Μεσόγειο, ενώ το Ιράν έχασε τον στενότερο σιιτικό σύμμαχό του.
Η Τουρκία, από την άλλη πλευρά, αναδείχθηκε ως η κύρια εξωτερική δύναμη στη μεταπολεμική Συρία. Η Άγκυρα υποστήριξε πολλές από τις συριακές ομάδες ανταρτών και πραγματοποίησε στρατιωτικές επιχειρήσεις στα νότια σύνορά της για να επιτεθεί στους Κούρδους μαχητές που τους θεωρεί απειλή για την εθνική της ασφάλεια.
Μετά την ήττα του Άσαντ, η Άγκυρα έσπευσε να υπογράψει συμφωνίες με τη νέα μεταβατική κυβέρνηση της Συρίας, παρόλο που αυτή έχει τις ρίζες της στην Αλ Κάιντα. Αν και η Τουρκία αρχικά χαρακτήρισε την HTS (Hayat Tahrir al Sham) ως τρομοκρατική οργάνωση, όπως και οι ΗΠΑ μέχρι που ο υπουργός Εξωτερικών Μάρκο Ρούμπιο ανακάλεσε τον χαρακτηρισμό τον Ιούλιο του 2025, εντούτοις η Άγκυρα προμήθευσε την HTS με προηγμένο οπλισμό, και της πρόσφερε στρατιωτική και υλικοτεχνική υποστήριξη, ενισχύοντας την κυριαρχία της οργάνωσης στη Βόρεια Συρία, από όπου ξεκίνησε για να ανατρέψει τελικά τον Άσαντ.
Η Τουρκία θεωρεί τη μεταπολεμική Συρία ως μια ευκαιρία να κερδίσει δισεκατομμύρια από το εμπόριο και την ανοικοδόμηση, καθώς και από εκτεταμένα ενεργειακά και αμυντικά έργα. Υπάρχουν φήμες ότι η Τουρκία θα κατασκευάσει μια στρατιωτική βάση στη Συρία για να εκπαιδεύσει και να ανοικοδομήσει τις δυνατότητες του συριακού στρατού. Αυτό αυξάνει περαιτέρω την επιρροή της Τουρκίας στη Συρία και μπορεί να προκαλέσει εντάσεις με το Ισραήλ, το οποίο η Άγκυρα επιτίθεται τακτικά στα τουρκικά και διεθνή μέσα ενημέρωσης. Τέλος, υπάρχει επίσης η ελπίδα ότι μερικοί από τους εκατομμύρια Σύρους πρόσφυγες που φιλοξενεί η Τουρκία θα επιστρέψουν στην πατρίδα τους, καθώς η παρουσία τους στο εξωτερικό έχει προκαλέσει εσωτερικές εντάσεις και μείωση της δημοτικότητας του Ερντογάν.
Η Τουρκία αξιοποιεί τη στρατηγική της θέση
Η Τουρκία κάνει ασκήσεις ισορροπίας μεταξύ ΝΑΤΟ, Ρωσίας και Ουκρανίας. Φιλοξένησε τις ειρηνευτικές συνομιλίες μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας τον Μάιο και τον Ιούλιο του 2025. Η Τουρκία τάσσεται υπέρ της Ουκρανίας, παρέχοντας στρατιωτική υποστήριξη και κλείνοντας τα Στενά του Βοσπόρου στη ρωσική ναυτική δύναμη, χωρίς όμως να συμπεριφερέται αντι-ρωσικά. Η Άγκυρα δεν έχει υιοθετήσει τις κυρώσεις κατά του Κρεμλίνου και διατηρεί ανοιχτές διπλωματικές σχέσεις και με τις δύο χώρες. Αν και οι πολύπλοκες σχέσεις της με τη Ρωσία είναι πλεονέκτημα, σύμφωνα με τον Ερντογάν, η θέση της Τουρκίας ως μοναδικού μεσολαβητή σε αυτόν τον πόλεμο την κάνουν να φαίνεται αναξιόπιστος εταίρος στα μάτια των άλλων κρατών-μελών του ΝΑΤΟ.
Η παραδοσιακή επιρροή της Ρωσίας έχει αποδυναμωθεί και στον Καύκασο, και η Άγκυρα καλύπτει και αυτό το κενό εξουσίας. Αν και υπήρξε ισχυρός σύμμαχος του Αζερμπαϊτζάν, η ομαλοποίηση των σχέσεων με την Αρμενία βρίσκεται πλέον στο τραπέζι. Ο πρωθυπουργός Νικολ Πασινιάν έγραψε ιστορία ως ο πρώτος Αρμένιος ηγέτης που πραγματοποίησε επίσημη επίσκεψη στην Τουρκία μετά την ανεξαρτησία της Αρμενίας. Η Άγκυρα προσπαθεί ακόμη και να διαδραματίσει ρόλο μεσολαβητή μεταξύ των δύο γειτόνων της για την ειρηνευτική συνθήκη που θα τερματίσει τη σύγκρουση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Αυτή η διαμεσολάβηση και ομαλοποίηση σχέσεων θα μπορούσαν, σε αντάλλαγμα, να ανοίξουν τον δρόμο για έναν αγωγό που θα μεταφέρει αζερικό φυσικό αέριο στην Ευρώπη μέσω της Αρμενίας και της Τουρκίας, μέσω του διαδρόμου Ζανγκεζούρ, γνωστού πλέον ως "Διαδρόμου του Τραμπ για την Ειρήνη και την Ευημερία". Αυτό θα έσπαγε την απομόνωση της Αρμενίας από βασικές διαδρομές διαμετακόμισης, θα μείωνε την εξάρτησή της από τη Ρωσία και θα ενίσχυε τη θέση της Τουρκίας ως κόμβου διαμετακόμισης Προς το παρόν, ο Νότιος Διάδρομος Φυσικού Αερίου (συμπεριλαμβανομένου του TANAP) μεταφέρει ήδη αζερικό φυσικό αέριο μέσω της Γεωργίας στην Τουρκία και την Ευρώπη, αλλά παρακάμπτει την Αρμενία. Ωστόσο, ο διάδρομος Ζανγκεζούρ θα αποτελέσει μια συμπληρωματική διαδρομή, που θα μπορούσε να ενισχύσει την οικονομία και τον περιφερειακό διαμεταφορικό ρόλο της Αρμενίας και να προσφέρει στην Άγκυρα μεγαλύτερο στρατηγικό βάθος στον Καύκασο.
Τέλος, η Τουρκία υπέβαλε πρόταση στο Ιράκ για την ανανέωση της συμφωνίας σχετικά με τον αγωγό πετρελαίου Κιρκούκ-Τσεϊχάν, ο οποίος δεν λειτουργεί από το 2023 λόγω πολιτικών και οικονομικών διαφορών. Το 2023, δικαστήριο αποφάνθηκε ότι η Άγκυρα πρέπει να καταβάλει 1,5 δισ. δολάρια ως αποζημίωση στη Βαγδάτη για παράνομες εξαγωγές πετρελαίου από την Περιφερειακή Κυβέρνηση του Κουρδιστάν του Ιράκ κατά την περίοδο 2014-2018. Η διαμάχη προέκυψε μετά τη φόρτωση ιρακινού αργού πετρελαίου σε δεξαμενόπλοιο στο τουρκικό λιμάνι του Τσεϊχάν, κατόπιν εντολής της Περιφερειακής Κυβέρνησης του Κουρδιστάν, πράγμα που συνιστά παραβίαση της συμφωνίας του 1973 μεταξύ Τουρκίας και Ιράκ για τον αγωγό.
Ενώ η Βαγδάτη επιδιώκει να ελέγχει κεντρικά τις εξαγωγές πετρελαίου, η Ερμπίλ, πρωτεύουσα του ιρακινού Κουρδιστάν, επικεντρώνεται στην επίτευξη οικονομικής και πολιτικής αυτονομίας. Οι διαπραγματεύσεις μεταξύ της Βαγδάτης, της Περιφερειακής Κυβέρνησης του Κουρδιστάν του Ιράκ και των ανεξάρτητων παραγωγών πετρελαίου δεν έχουν οδηγήσει σε συμφωνία σχετικά με τους όρους, καθυστερώντας περαιτέρω την επανενεργοποίηση του αγωγού. Ωστόσο, η Άγκυρα έχει πλέον μεγαλύτερες φιλοδοξίες, όπως το έργο "Development Road", έναν σημαντικό διάδρομο υποδομών αξίας 17-20 δισ. δολαρίων που συνδέει το λιμάνι της Βασόρας στο Ιράκ (στον Περσικό Κόλπο) με τα σύνορα της Τουρκίας και αποκεί με την Ευρώπη. Συνδυάζει αυτοκινητόδρομους, σιδηροδρόμους και σχέδια για αγωγό και υποδομές μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας. Θα μπορούσε να αποτελέσει εναλλακτική λύση στον αγωγό πετρελαίου Κιρκούκ-Τσεϊχάν, ο οποίος συνδέει τα πετρελαϊκά πεδία της Βασόρας με το Τσεϊχάν, παρακάμπτοντας εντελώς την ημιαυτόνομη περιοχή του Κουρδιστάν στο Ιράκ.
Σημαντικός αλλά "περίπλοκος" σύμμαχος των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ
Αν και η Τουρκία είναι θεωρητικά σύμμαχος των ΗΠΑ και μέλος του ΝΑΤΟ, οι εγωκεντρικές και αντιφατικές πολιτικές της απέναντι στη Ρωσία, στη Χαμάς και στο Ισραήλ συχνά δημιουργούν εντάσεις με την Ουάσινγκτον. Η Τουρκία δεν υιοθέτησε ποτέ τις κυρώσεις που επέβαλε η Δύση στη Ρωσία, έγινε από τους σημαντικότερους αγοραστές ρωσικού αργού και ολοένα και πιο σημαντικός προορισμός για το ρωσικό φυσικό αέριο μετά τη λήξη της συμφωνίας διαμετακόμισης της Gazprom με την Ουκρανία. Η Άγκυρα βοήθησε επίσης στην παράκαμψη των κυρώσεων από πλευράς Ρωσίας, εκμεταλλευόμενη το καθεστώς της Gazprombank που δεν υπόκειται σε κυρώσεις για να διοχετεύσει δισεκατομμύρια μέσω αμερικανικών τραπεζών στην κρατική Ziraat Bank της Τουρκίας, η οποία στη συνέχεια διανέμει τα κεφάλαια σε ρωσικές εταιρείες για τη χρηματοδότηση των στρατιωτικών επιχειρήσεων της Μόσχας.
Η "περιπλοκότητα" της Τουρκίας στο πλαίσιο της συμμαχίας της με τις ΗΠΑ δεν είναι μοναδικό φαινόμενο στην ιστορία της. Η Άγκυρα έχει βρεθεί σε παρόμοια αντιπαράθεση με τη Σαουδική Αραβία και την Αίγυπτο, καθώς υποστηρίζει το παγκόσμιο ισλαμιστικό κίνημα των Αδελφών Μουσουλμάνων, το οποίο έχει απαγορευτεί σε πολλές μουσουλμανικές χώρες. Η Τουρκία διαμαρτυρήθηκε όταν ο πρώην υπουργός Άμυνας της Αιγύπτου και νυν πρόεδρος Αμπντέλ Φατάχ Αλ Σίσι ανέτρεψε τον Μοχάμεντ Μόρσι της Αδελφότητας το 2013, οι σχέσεις της με το Κάιρο επιδεινώθηκαν, ενώ η δολοφονία του δημοσιογράφου Τζαμάλ Κασόγκι στο Προξενείο της Σαουδικής Αραβίας στην Κωνσταντινούπολη το 2018 έφερε ένταση με το Ριάντ. Οι διαφορετικές θέσεις για τη Λιβύη και ο αποκλεισμός του Κατάρ από τη Σαουδική Αραβία "βάθυναν" το ρήγμα της Άγκυρας με το Κάιρο και το Ριάντ, τριβές που σιγόβραζαν από την Αραβική Άνοιξη.
Ειδικότερα, ενώ οι ΗΠΑ είναι ο ισχυρότερος υποστηρικτής του Ισραήλ, ο Ερντογάν είναι ένας από τους πιο έντονους επικριτές της Ιερουσαλήμ, παρέχοντας καταφύγιο και οικονομική υποστήριξη σε τρομοκράτες της Χάμας, ενώ σε μια συνέλευση του ΟΗΕ παρομοίασε τον Νετανιάχου με τον Χίτλερ δημιουργώντας διπλωματική ένταση. Παρόλο που Ερντογάν και Νετανιάχου διατηρούν καλές σχέσεις με τον Τραμπ, οι δυο τους διαφωνούν ριζικά για τη Γάζα και τη Συρία.
Αυτές οι εντάσεις, σε συνδυασμό με τις ισορροπίες που θέλει να κρατά η Τουρκία με Ρωσία και ΝΑΤΟ, καθιστούν τη συνεργασία της με τις ΗΠΑ περιστασιακή, με τις δύο χώρες να ομονοούν στην Ουκρανία και στον Καύκασο, αλλά να αποκλίνουν στη Μέση Ανατολή. Καθώς η Άγκυρα ακολουθεί τη δική της στρατηγική πορεία, συχνά χρηματοδοτούμενη -και σε συντονισμό- από το Κατάρ, όπου έχει αναπτύξει περίπου 4.000 στρατιώτες, η Ουάσιγκτον καλείται να διαχειριστεί ένα "δύσκολο" μέλος του ΝΑΤΟ, του οποίου οι περιφερειακές φιλοδοξίες υπονομεύουν συχνά τους συμμάχους και τις στρατηγικές προτεραιότητες των ΗΠΑ.
Καθώς οι παραδοσιακές ενεργειακές οδοί μέσω της Ρωσίας κατέστησαν πολιτικά μη βιώσιμες και η αδιαλλαξία του Ιράν είναι πιθανό να φέρει περαιτέρω κυρώσεις στις εξαγωγές ενέργειάς του, η Τουρκία επιχειρεί να καλύψει το κενό. Από τη Συρία έως τον Καύκασο, από το Ιράκ έως την Αρμενία, η εξωτερική πολιτική της Άγκυρας συνδέεται όλο και περισσότερο με αγωγούς, ενεργειακού διαδρόμους, στρατηγικά "σημεία συμφόρησης" αλλά και την υποστήριξη μαχητικών ισλαμιστικών κινημάτων.
Η διαμετακόμιση ενέργειας δεν αποτελεί πλέον απλώς μια πτυχή του περιφερειακού της ρόλου, αλλά συμπληρώνει το παζλ της γεωπολιτικής της στρατηγικής. Καθώς οι περιφερειακές συμμαχίες μεταβάλλονται και αυξάνεται η παγκόσμια ζήτηση για εναλλακτικές διαδρομές προς τη Ρωσία και το Ιράν, η Άγκυρα "ποντάρει" στο ότι ο έλεγχος των υποδομών θα μεταφραστεί σε μακροπρόθεσμη στρατηγική επιρροή και πολλαπλασιαστή ισχύος.
