Του Paul Iddon
Λιγότερο από μια εβδομάδα μετά την 24ωρη στρατιωτική επιχείρηση του Αζερμπαϊτζάν που ανάγκασε την αρμενική διοίκηση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ να παραδοθεί, ο Τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν επισκέφθηκε τον θύλακα, σηματοδοτώντας την αυξανόμενη της Τουρκίας στον Νότιο Καύκασο.
Ο Ερντογάν συναντήθηκε με τον Αζέρο ομόλογό του Ιλχάν Αλίεφ τη Δευτέρα στο Ναχτσιβάν, το οποίο συνορεύει με την Τουρκία και την Αρμενία αλλά δεν έχει χερσαία σύνδεση με το υπόλοιπο Αζερμπαϊτζάν.
Ο Τούρκος πρόεδρος επαίνεσε την 24ωρη στρατιωτική επιχείρηση του Αζερμπαϊτζάν στις 19-20 Σεπτεμβρίου στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, τονίζοντας ότι "αποτελεί πηγή υπερηφάνειας για την Τουρκία να βλέπει τις αντιτρομοκρατικές επιχειρήσεις του Αζερμπαϊτζάν να ολοκληρώνονται με επιτυχία σε σύντομο χρονικό διάστημα και με σεβασμό στα δικαιώματα των αμάχων".
Οι αρχές του Ναγκόρνο-Καραμπάχ έδωσαν απολογισμό πάνω από 200 νεκρούς από τη στρατιωτική επίθεση, ενώ οι αγνοούμενοι είναι πολλοί περισσότεροι. Ενώ μιλούσε ο Ερντογάν, οι Αρμένιοι εγκατέλειπαν τον θύλακα υπό τον φόβο των εξελίξεων σε βάρος τους, όταν ο στρατος των Αζέρων αναλάβει τον πλήρη έλεγχο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
"Είμαι πολύ χαρούμενος που βρίσκομαι μαζί σας καθώς συνδέουμε το Ναχτσιβάν με τον τουρκικό κόσμο", πρόσθεσε ο Ερντογάν στην ομιλία του.
Αυτή η αποστροφή του λόγου του και η χρονική στιγμή της επίσκεψής του στο Ναχτσιβάν (και όχι στην πρωτεύουσα Μπακού) ήταν κινήσεις με νόημα. Η αναφορά του Τούρκου προέδρου στη σύνδεση του Ναχτσιβάν με τον τουρκικό κόσμο έχει ως "φόντο" τον διάδρομο Ζανγκεζούρ που το Αζερμπαϊτζάν ζητάει από την Αρμενία να ανοίξει. Το Ναγκόρνο-Καραμπάχ αναγνωρίζεται ως έδαφος του Αζερμπαϊτζάν, με τον πληθυσμό των Αρμενίων στον θύλακα να ανέρχεται στις 120.000 ανθρώπους. Για να ανοίξει ο διάδρομος Ζανγκεζούρ απαιτούνται εδαφικές παραχωρήσεις από την Αρμενία. Η Άγκυρα στηρίζει το αίτημα του Μπακού για την απευθείας σύνδεση του Ναχτσιβάν με το υπόλοιπο Αζερμπαϊτζάν μέσω της Αρμενίας.
Η δημιουργία του διαδρόμου Ζανγκεζούρ αποτελεί όρο του Μπακού για επίτευξη μιας πλήρους συνθήκης ειρήνης και την αναγνώριση της Αρμενίας στα σύνορα της σοβιετικής εποχής, όπως πρότεινε το Γερεβάν, αλλά και για την εξομάλυνση των σχέσεων της Αρμενίας με την Τουρκία. Ωστόσο, ο διάδρομος αυτός θα αποκόψει επίσης το Ιράν από τον Καύκασο και θα στερήσει από την Τεχεράνη μια χερσαία σύνδεση με τη Ρωσία, με την οποία έχει δημιουργήσει στρατηγικούς δεσμούς τα τελευταία χρόνια. Γι' αυτό και το Ιράν αντιδρά στο άνοιγμα του διαδρόμου Ζανγκεζούρ, χωρίς να αποκλείεται ακόμη και να παρέμβει εάν το Αζερμπαϊτζάν προχωρήσει στην υλοποίηση του σχεδίου του.
Τεχεράνη και Μόσχα πιάστηκαν απροετοίμαστες στον 44ήμερο Β' Πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ (27 Σεπτεμβρίου-10 Νοεμβρίου 2020), όταν το Αζερμπαϊτζάν επιτέθηκε στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ με προηγμένα στρατιωτικά μέσα (ιδίως με ισραηλινά και τουρκικά εξοπλισμένα drones) επιφέροντας καταστροφικό πλήγμα στον αρμενικό στρατό και εδραιώνοντας εκ νέου τον έλεγχό του στον θύλακα.
Η Τεχεράνη, που είχε στραμμένο το βλέμμα της στις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή και ταλανιζόταν από την κλιμάκωση της κρίσης στις σχέσεις της με τις ΗΠΑ μετά τη δολοφονία του Ιρανού στράτηγου Qassem Soleimani στο Ιράκ στις αρχές του ίδιου έτους, αιφνιδιάστηκε. Αν και σύμμαχος της Αρμενίας, το Ιράν ενέκρινε τη διεκδίκηση του Αζερμπαϊτζάν για το Ναγκόρνο-Καραμπάχ και προσφέρθηκε να μεσολαβήσει μεταξύ των δύο αντίπαλων στρατοπέδων.
Κατά την επίσκεψή του στο Αζερμπαϊτζάν μετά τη νίκη του επί των Αρμενίων το 2020, ο Ερντογάν εξόργισε το Ιράν όταν μνημόνευσε ένα αζέρικο ποίημα που θρηνεί για το γεγονός πως ο ποταμός Αράς χωρίζει άδικα τους Αζέρους στο Αζερμπαϊτζάν από τους εθνοτικούς συγγενείς τους στο βορειοδυτικό Ιράν. Το ποίημα είχε υποδηλώσεις για την ιρανική κυριαρχία στις βορειοδυτικές επαρχίες του, όπου οι Αζέροι είναι πλειονότητα.
Στην περίοδο που ακολούθησε το Ιράν είχε on-and-off στρατιωτικές εντάσεις με το Αζερμπαϊτζάν. Η επιρροή της Τεχεράνης στην περιοχή, ιδίως η ικανότητά της να διαμορφώνει τα γεγονότα, φαίνεται πως μειώνεται. Μπορεί κάλλιστα να περιοριστεί και άλλο, εάν δεν καταφέρει να αποτρέψει τα σχέδια του Μπακού για το άνοιγμα του διαδρόμου Ζανγκεζούρ, με την υποστήριξη της Άγκυρας.
Το 2021, ο Ερντογάν και ο Αλίεφ υπέγραψαν τη Διακήρυξη της Σούσα, επεκτείνοντας τη διμερή συνεργασία τους στους τομείς της άμυνας και ασφάλειας.
Τον Σεπτέμβριο του 2022, με τη Ρωσία να διοχετεύει τις δυνάμεις της στην Ουκρανία, Αζερμπαϊτζάν και Αρμενία ενεπλάκησαν σε ένοπλες συρράξεις στη μεθοριακή τους γραμμή, που είχαν ως απολογισμό τον θάνατο 300 ανθρώπων. Τον Δεκέμβριο, το Μπακού απέκλεισε τη μοναδική χερσαία σύνδεση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ με την Αρμενία, τον διάδρομο του Λατσίν, για να αναγκάσει τις αρχές και τον πληθυσμό της περιοχής να συνθηκολογήσουν, εξέλιξη που εντέλει πραγματοποιήθηκε μετά την επίθεση-αστραπή αυτού του μήνα.
Ο πρωθυπουργός της Αρμενίας Νικολ Πασινιάν κατήγγειλε την "αναποτελεσματική" συμμαχία ασφαλείας της χώρας του με τον υπό ρωσική ηγεσία Οργανισμό της Συνθήκης Συλλογικής Ασφαλείας (CSTO), μετά την πρόσφατη στρατιωτική επίθεση του Αζερμπαϊτζάν. Ο Πασινιάν έχει επανειλημμένα επικρίνει την CSTO και τις δεσμεύσεις της Ρωσίας για την ασφάλεια της Αρμενίας τους τελευταίους μήνες, οδηγώντας σε ένταση τις σχέσεις των δύο χωρών, ενώ από την πλευρά τους Ρώσοι αξιωματούχοι έριξαν το φταίξιμο στην Αρμενία για τις πρόσφατες εξελίξεις.
Αρχικά, η Ρωσία έσωσε τα προσχήματα στην "πίσω αυλή" της στον Νότιο Καύκασο αναλαμβάνοντας ρόλο μεσολαβητή το 2020 για την κατάπαυση του πυρός, τον τερματισμό του πολέμου και την ανάπτυξη ειρηνευτικών δυνάμεων. Προς απογοήτευση του Ερεβάν, όμως, οι ειρηνευτικές δυνάμεις απέτυχαν να αποτρέψουν τη στρατιωτική επιχείρηση που ακολούθησε.
Πέντε Ρώσοι στρατιωτικοί σκοτώθηκαν από αζέρικα πυρά κατά την επίθεση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, ανάμεσά τους ο αναπληρωτής διοικητής των υποβρυχίων δυνάμεων του Βόρειου Στόλου της Ρωσίας. Ο μαζικός εκτοπισμός Αρμενίων του Ναγκόρνο-Καραμπάχ που αναζητούν προστασία από τους ειρηνευτές στο αεροδρόμιο Στεπανακέρτ έχει προκαλέσει συγκρίσεις με τις σκηνές χάους που εκτυλίχθηκαν στο αεροδρόμιο της Καμπούλ κατά την αποχώρηση των Αμερικανών από το Αφγανιστάν τον Αύγουστο του 2021.
Τουρκία και Αζερμπαϊτζάν βλέπουν ευνοϊκά το διευρυνόμενο ρήγμα μεταξύ των παραδοσιακών συμμάχων Αρμενίας-Ρωσίας, καθώς τους δίνει τη δυνατότητα να ασκήσουν μεγαλύτερη πίεση στο Γερεβάν. Η εμφανής δυσπιστία του Ρώσου προέδρου Βλαντίμιρ Πούτιν προς τον Πασινιάν είναι ακόμη ένα στοιχείο που οι Ερντογάν και Αλίεφ μπορούν να αξιοποιήσουν προς όφελός τους. Μετά τη διάλυση της αρμενικής αυτοδιοίκησης στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, το Αζερμπαϊτζάν αναμένεται να εντείνει την πίεση προς την Αρμενία ώστε να υποχωρήσει στο ζήτημα του διαδρόμου του Ζανγκεζούρ.
Με την υποστήριξη της Τουρκίας, το σχέδιο αυτό θα αποδυναμώσει περαιτέρω την Αρμενία και θα εδραιώσει τα ερείσματα και την επιρροή της Άγκυρας σε αυτή την οικονομικά και στρατηγικά σημαντική περιοχή. Εκτός από την άμεση σύνδεση του Ναχτσιβάν με το υπόλοιπο Αζερμπαϊτζάν, ο διάδρομος Ζανγκεζούρ θα δημιουργήσει εδαφική συνέχεια μεταξύ Τουρκίας και Αζερμπαϊτζάν και θα προωθήσει το μεγαλεπήβολο πλάνο του Ερντογάν για στενότερους δεσμούς με τα τουρκογενή κράτη και κοινότητες της Κεντρικής Ασίας. Θα ενισχύσει επίσης την ήδη σημαντική επιρροή της Τουρκίας σε μια περιοχή που από καιρό η Ρωσία και το Ιράν θεωρούν ως "πίσω αυλή" τους και παραδοσιακή σφαίρα επιρροής τους.
Επιμέλεια - απόδοση: Μιχάλης Παπαντωνόπουλος
